Factoren voor Verlichting Deel 3: Analyse van Fenomenen

We komen allemaal naar de beoefening met twijfels en vragen. Maar we komen niet voorbij onze twijfels door geen vragen te stellen. We doen het door te leren hoe we de juiste vragen kunnen stellen.

Er is een passage waar de Boeddha spreekt over hoe twijfel te overwinnen. Hij zegt dat het is door de juiste aandacht te schenken aan de kwaliteiten van het bewustzijn om te zien of ze heilzaam of onheilzaam, donker of helder zijn. En dat is dezelfde benadering die hij aanbeveelt voor het ontwikkelen van een zogenaamde analyse van fenomenen als een factor voor het ontwaken. Je vestigt de juiste aandacht op de fenomenen van het bewustzijn om te zien of ze heilzaam zijn of niet, donker of helder.

Nu is analyse van fenomenen de factor ‘onderscheidingsvermogen’[1] in de groep factoren voor verlichting. Dit betekent dat je twijfel niet vervangt door geloof, maar door onderscheidingsvermogen. In beide gevallen – omgaan met de twijfel en het onderscheidingsvermogen ontwikkelen – is de juiste aandacht de manier waarop je het doet. Passende aandacht is in feite leren hoe je de juiste vragen kunt stellen, gericht op de kwestie van wat je doet en de resultaten van wat je doet.

De Boeddha zelf zei dat hij de juiste weg was ingeslagen door op te merken dat hij zijn gedachten in twee soorten kon verdelen: enerzijds gedachten doordrongen van sensualiteit, kwade wil of wreedheid, en gedachten doordrongen van verzaking, niet-kwade wil – dat wil zeggen, welwillendheid – en geen schade doen anderzijds. En hij verdeelde de gedachten in die categorieën, niet in termen van wat hij wel of niet prettig vond, of wat hij onderhoudend, leerzaam of interessant vond. In plaats daarvan was de vraag: waar leiden deze gedachten toe? De onheilzame kant leidde tot allerlei soorten onheilzaam gedrag. De heilzame kant leidde tot meer heilzaam gedrag.

Dus besloot hij zijn onheilzame gedachten onder controle te houden op dezelfde manier als een koeherder zijn koeien onder controle houdt tijdens het regenseizoen. In Azië, tijdens het regenseizoen wanneer de rijst groeit, moet je heel voorzichtig zijn dat je koeien niet in de rijstvelden dwalen. Anders eten ze de rijst en veroorzaken ze problemen met de rijstboeren. Dus als je ze naar de rijst ziet gaan, moet je ze controleren, ze terugslaan.

Wat heilzame gedachten betreft, zag hij geen probleem. In dat geval zouden ze net als de koeien zijn tijdens het droge seizoen. De rijst is geoogst. Er is geen gevaar dat ze de rijst in de rijstvelden eten, dus je kunt de koeien laten dwalen waar ze willen.

Maar zelfs dan, als je 24 uur aan heilzame gedachten zou denken, zou het je bewustzijn vermoeien. Wanneer het bewustzijn moe is, is de kans groter dat het teruggaat naar onheilzaam denken. Dit was het moment waarop hij besefte dat hij zijn bewustzijn tot concentratie moest brengen om het kalm en stil te krijgen. Maar zelfs om het bewustzijn in concentratie te brengen, moet je wat vragen stellen. En ook hier gebruik je de juiste aandacht voor.

Wanneer de Boeddha de factoren voor verlichting bespreekt, zegt hij dat ze zijn te volbrengen door de zestien stappen van ademmeditatie te volgen. En in de zestien stappen hebben de onderscheidingsvragen met betrekking tot het bewustzijn te maken met: Wat is de toestand van je bewustzijn op dit moment? Is het in balans of uit balans? Als je merkt dat het uit balans is, in welke richting leunt het dan? En wat doe je om het weer op één lijn te krijgen? Als je je bijvoorbeeld depressief, geïrriteerd of somber voelt, wat kun je dan doen om het bewustzijn blij te maken? Als het bewustzijn verstrooid is, wat kun je doen om het steviger te maken?

De zestien stappen geven je ook advies over hoe je die vragen kunt beantwoorden. Ze vereisen echter eerst dat je het constructieproces van het huidige moment begrijpt. Constructie, saṅkhāra, is er in drie soorten: lichamelijk, verbaal en mentaal. ‘Lichamelijk’ is de in- en uitademing. ‘Verbaal’ is de manier waarop je tegen jezelf praat voordat je begint te praten. Technisch wordt dit gericht denken en evaluatie genoemd: je gedachten op een object richten en evalueren – vragen stellen of er commentaar op geven. ‘Mentaal’ omvat percepties en gevoelens. Percepties zijn de labels die je op dingen toepast. Gevoelens zijn gevoelens van plezier, pijn, of noch plezier noch pijn.

Als je het bewustzijn blij wilt maken of het bewustzijn tot rust wilt brengen, om van onheilzame kwaliteiten af ​​te komen en heilzame kwaliteiten te ontwikkelen, moet je eerst met mentale constructies werken: je gevoelens en percepties. Welk beeld houd je in gedachten? Hetzelfde als wanneer je te maken hebt met de ademhaling: wat voor beeld heb je van de ademhaling? Het is goed om aan de adem te denken als de energie die door het lichaam stroomt, naar beneden door de zenuwen, naar beneden door de bloedvaten, naar de toppen van de vingers, naar de toppen van de tenen, overal, omdat die perceptie van de adem ervoor zorgt dat gevoelens van gemak zich gemakkelijk door het lichaam verspreiden. Het maakt het lichaam aangenamer om in te verblijven. Wanneer het lichaam op zijn gemak is, raakt het bewustzijn in een betere stemming. Het is niet zo prikkelbaar. En je kunt zowel het bewustzijn blij maken als het bewustzijn kalmeren door het lichaam door de ademhaling aangenaam te laten voelen.

Dus je hebt daar met alle drie de soorten constructies gewerkt. Eerst heb je de perceptie. En dan werk je met de constructie van het lichaam, de manier waarop je ademt op basis van die perceptie, en dan geeft de manier waarop je ademt een gevoel van plezier. Je laat dat gevoel verspreiden. Ondertussen praat je tegen jezelf hoe je dit goed kunt doen. Je merkt wat werkt, wat niet werkt.

Zo ontwikkel je je onderscheidingsvermogen en zo overwin je twijfel. Ajahn Fuang had een leuke passage in een van zijn ‘Dhamma-talks’ waarin hij zei dat als je twijfels hebt over dingen, je jezelf gewoon afvraagt: “Komt de adem binnen, gaat de adem naar buiten of is het stil?” – één van die drie klopt. En als je hieraan kunt twijfelen, zei hij, zul je aan alles in het leven twijfelen. Dus hier heb je tenminste iets heel zekers waarmee je kunt beginnen.

Je weet wat de adem doet, maar het is je nog steeds niet zo duidelijk of het comfortabel is of niet. Welnu, je experimenteert. Probeer verschillende manieren van ademen. Probeer verschillende manieren om de adem waar te nemen, denk eraan dat het binnenkomt misschien niet door de neus maar door de ogen, de oren, vanaf de bovenkant van het hoofd, via het voorhoofd binnenkomend, van achteren komend, komend in de rug van de nek, langs de ruggengraat. Als je op die manier aan de adem denkt, wat doet dat dan met het gevoel van ademhalen?

Of, terwijl je inademt, kun je denken aan het feit dat hoewel de lucht door de neus en in de longen komt, de energie die dat mogelijk maakt zich eigenlijk vanuit het lichaam zelf verspreidt. Het kan zich verspreiden vanuit het gebied rond de navel, het gebied rond het borstbeen – eigenlijk overal in het lichaam. En als je die perceptie in gedachten houdt, hoe beïnvloedt dit de manier waarop je ademt? Geeft het een gevoel van gemak? Als dat zo is, houd die perceptie dan vast en blijf op die wijze ademhalen. Je merkt dat het een kalmerend effect op het bewustzijn heeft, het blij maakt als het geïrriteerd is, het stabiliseert als het zich verstrooid voelt.

Tegelijkertijd begin je het proces te begrijpen waarmee je je ervaring van het huidige moment creëert door deze constructieprocessen. Op deze manier kan onderscheidingsvermogen tot concentratie leiden. Dat is een van de basispatronen van de factoren voor verlichting als een set: ze beginnen met bewuste aandacht, gevolgd door onderscheidingsvermogen – de factor analyse van fenomenen – en dan komen ze in concentratie. Ze laten in feite zien hoe je, beginnend met bewuste aandacht, je onderscheidingsvermogen gebruikt om het bewustzijn tot rust te brengen. Ze leggen uit hoe een goed zicht je van juiste bewuste aandacht naar juiste concentratie brengt, of hoe onderscheidingsvermogen concentratie bevordert.

Nu heeft de Boeddha andere lijsten met leringen waar dingen andersom gebeuren. Je krijgt het bewustzijn gefocust op het vestigen van bewuste aandacht, waaruit je vervolgens concentratie ontwikkelt, en dan komt het onderscheidingsvermogen. Het kan op beide manieren gebeuren. Verschillende mensen zullen ontdekken dat verschillende lijsten de manier beschrijven waarop hun bewustzijn werkt, en zelfs één persoon zal ontdekken dat de processen van het bewustzijn van dag tot dag kunnen variëren. Het ultieme niveau is natuurlijk wanneer onderscheidingsvermogen je concentratie ontwikkelt op hetzelfde moment dat concentratie je onderscheidingsvermogen ontwikkelt.

Dus hoewel deze factoren in de verschillende lijsten op een rij staan, draaien de latere factoren om en helpen degene die eerder in de lijst staan. Op deze manier werken ze allemaal samen om het bewustzijn in de juiste staat te krijgen waar je geen twijfels hebt over wat er in het bewustzijn gebeurt. Je kunt het duidelijk zien.

Je begint het zo duidelijk te zien dat je kunt begrijpen hoe het bewustzijn voor zichzelf onnodig lijden creëert – omdat dat de oorspronkelijke vraag is die we proberen te beantwoorden als we de vier nobele waarheden volgen: Waarom is er lijden? Vanwege verlangen. Waar is het verlangen? Het verlangen is in het bewustzijn. Dus de vragen van gepaste aandacht komen terug op de vragen van de vier nobele waarheden, het besef dat we niet lijden vanwege dingen buiten, maar vanwege dingen die het bewustzijn doet. We beoefenen meditatie om gevoeliger te worden voor wat het bewustzijn precies doet, waar het vaardig is, waar niet, zodat we kunnen stoppen met het creëren van dat lijden.

Onderscheidingsvermogen of wijsheid is pragmatisch. We zijn hier niet om geweldige waarheden over de wereld buiten te ontdekken. We zijn hier om te begrijpen waarom we lijden veroorzaken en hoe we kunnen stoppen. Het is een praktische vraag, beantwoord met een praktische vorm van onderscheidingsvermogen of wijsheid.

Ik las onlangs een voetnoot over de factoren voor verlichting in een Sutta-bloemlezing. De auteur zei dat de factor van analyse van fenomenen de wijsheidsfactor in de set is – “hoewel,” zei hij, “het is gedefinieerd als kijken naar wat heilzaam is en wat niet heilzaam is in je gedrag.” Ik was verrast door het woord “hoewel“ daar, dat op de een of andere manier begrijpen wat heilzaam is of niet, geen kwestie van wijsheid was. Dat leek de auteur te impliceren. Maar dat is helemaal niet het geval. Wijs onderscheidingsvermogen is precies een kwaliteit om te begrijpen wat heilzaam is en wat niet, omdat het bewustzijn voornamelijk actief is. We hebben onderscheidingsvermogen nodig om die activiteit te sturen. Wanneer onze activiteit gebaseerd is op onwetendheid, creëren we lijden. Als we kunnen leren hoe we onze activiteit kunnen baseren op kennis, op wijsheid, op onderscheidingsvermogen, lijden we niet.

Dat is waar de beoefening om draait.

Lees Meer Over de Factoren voor Verlichting

• Factoren voor Verlichting Deel 1: Introductie
• Factoren voor Verlichting Deel 2: Bewuste Aandacht
• Factoren voor Verlichting Deel 3: Analyse van Fenomenen
• Factoren voor Verlichting Deel 4: Energie
• Factoren voor Verlichting Deel 5: Vervoering
• Factoren voor Verlichting Deel 6: Kalmte
• Factoren voor Verlichting Deel 7: Concentratie
• Factoren voor Verlichting Deel 8: Gelijkmoedigheid
• Factoren voor Verlichting Deel 9: Vaardigheden voor Verlichting
• Factoren voor Verlichting Deel 10: Naar Bevrijding

Voetnoten

[1] Ṭhānissaro Bhikkhu gebruikt ‘onderscheidingsvermogen’ (Eng. discernment) als vertaling van de 2^e  verlichtingsfactor ‘Analyse van fenomenen’ (Pali-term: dhamma vicaya). Het is een verbijzondering/uiting van paññā, wat als wijsheid wordt vertaald. De echte betekenis gaat veel verder dan we doorgaans verstaan onder onderscheidingsvermogen. Het is deze factor waarmee je, op het niveau van de ultieme werkelijkheid, het niveau van de dhamma’s, de kleinst mogelijk waarneembare entiteiten zowel op fysiek als mentaal niveau, onderzoek doet naar hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. Hier verwijst de Pali-term dhamma vicaya dan ook naar. Hiervoor is tevens een bijzonder hoge concentratie noodzakelijk.

Bovenstaande tekst is door de redactie van buddho.org naar het Nederlands vertaald. De Engelse versie, Analysis of Qualities staat op dhammatalks.org.

Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.