Factoren voor Verlichting Deel 8: Gelijkmoedigheid

Wanneer de Boeddha de verlichtingsfactoren opsomt, komt gelijkmoedigheid aan het einde van de lijst, wat de indruk wekt dat het de hoogste van de lijst is. En op één manier is het dat, maar op veel manieren is het dat niet. Het wordt vermeld als een van de factoren die bij sommige gelegenheden nuttig zijn. Wanneer het bewustzijn te opgewonden, te energiek, te veel bezig is met dingen, is gelijkmoedigheid een van de kalmerende factoren. Het gaat samen met kalmte en concentratie. Als je energie echter te laag is, is dat niet het moment om gelijkmoedigheid te ontwikkelen. Je moet werken aan de factoren die meer activeren: analyse van fenomenen, vervoering en energie. Anders stagneert je oefening.

Dus je moet je gelijkmoedigheid gebruiken in combinatie met onderscheidingsvermogen[1] om erachter te komen wat goed is. Er is een verhaal dat Ajahn Chah vertelde over een tijd dat hij werd uitgenodigd in het paleis in Bangkok samen met een paar andere ajahns. De koning maakte zich destijds zorgen over enkele politieke problemen: een patstelling tussen de studenten en het leger. Er waren demonstraties op straat. Na de maaltijd vroeg hij de ajahns wat te doen. De andere twee ajahns waren meer senior dan Ajahn Chah, dus spraken zij eerst. Ze bevolen beide aan dat de koning gelijkmoedigheid ontwikkelt. Toen Ajahn Chah aan de beurt was, zei hij: “Wel, ja, je moet gelijkmoedigheid ontwikkelen, maar je moet het samen met onderscheidingsvermogen ontwikkelen.”

Het onderscheidingsvermogen hier is een kwestie van weten wat te accepteren en wat niet te accepteren, of waarover je niet gelijkmoedig moet zijn. Dit verbindt met twee principes. De ene is dat er enkele gebieden zijn waar je het verschil kunt maken, en dat zijn gebieden die je niet ongemoeid wil laten. Als je het verschil kunt maken, dan is dat waar je je op richt. Laat gelijkmoedigheid voor de gebieden waar je echt geen verschil kunt maken.

Het andere principe is dat er enkele dingen in het bewustzijn zijn die alleen reageren als je ze bekijkt. Met andere woorden, bepaalde soorten hebzucht, afkeer of illusie komen naar boven en wanneer je ze herkent voor wat ze zijn, is het alsof ze zich schamen en gewoon weggaan. Er zijn echter andere soorten waar ze zich helemaal niet voor schamen. Als je naar ze kijkt, staren ze gewoon terug. Ze zijn stevig verankerd. Ze zijn bewapend met veel argumenten, veel rechtvaardigingen, en je kunt daar zitten en kijken en kijken en kijken zoveel als je wilt, maar ze gaan niet weg. Ze kunnen na een tijdje weggaan, maar ze komen terug – en blijven terugkomen totdat je graaft en iets met ze doet.

Dat is het moment dat de Boeddha zegt dat je je actief mentaal moet inspannen. Met andere woorden, je gebruikt de manier waarop je ademt, je gebruikt de manier waarop je over dingen denkt, dingen evalueert, je je percepties en gevoelens gebruikt om met die problemen om te gaan: om erachter te komen waar ze vandaan komen en wat je kunt doen om ze te onderbreken zodat ze uiteindelijk niet meer terugkomen.

Dus je moet je onderscheidingsvermogen gebruiken in combinatie met je gelijkmoedigheid om te weten wanneer je dingen op zijn beloop laat en wanneer niet.

En het is belangrijk om te erkennen dat gelijkmoedigheid drie niveaus kent. Het eerste is het niveau dat de Boeddha zijn zoon, Rahula, onderwees toen hij hem voor het eerst meditatie leerde. Zijn eerste instructie: maak je bewustzijn als aarde. Mensen spugen op de aarde, mensen gooien vuile dingen op de aarde, maar de aarde slaat niet terug. Maak je bewustzijn als water. Mensen gebruiken water om vuile dingen weg te wassen, maar het water is niet van streek. Maak het als vuur en wind. Vuur verbrandt vuile dingen, wind blaast vuile dingen rond, maar het vuur en de wind worden er niet door beïnvloed. Dus een allereerste meditatie-instructie is dat je je bewustzijn echt stevig moet maken en niet weg moet lopen voor onaangename dingen. Dit is waar gelijkmoedigheid wordt gecombineerd met je uithoudingsvermogen.

Nu zegt de Boeddha niet dat je het bewustzijn tot een klomp vuil maakt, totaal niet ontvankelijk. Het doel hier is om het robuust te maken, zodat je dingen zorgvuldig en op een betrouwbare manier kunt bekijken. Als je het soort persoon bent dat wegloopt voor negatieve dingen, zul je ze nooit leren kennen. Je gaat ze nooit begrijpen. Dus we zijn hier niet alleen om dingen te verdragen, of gewoon gelijkmoedig te zijn. We zijn hier om ze te doorstaan, zodat we ze kunnen begrijpen: hoe ze komen, hoe ze gaan. Leer hoe je ze kunt observeren, zodat je problemen kunt zien en oplossen.

Dit wordt getoond in hoe de Boeddha die instructies opvolgde. Nadat hij Rahula had verteld zijn bewustzijn op aarde te laten lijken, leerde hij hem vervolgens de stappen voor meditatie op de ademhaling, wat veel proactieve betrokkenheid bij de adem inhoudt, veel experimenten waarbij je moet leren hoe je de resultaten van je experimenten kunt beoordelen op een betrouwbare manier. Je zit niet alleen maar op eender welke manier de adem naar binnen en naar buiten te laten gaan. In feite bekritiseerde de Boeddha degenen die ademmeditatie beoefenden door de adem gewoon in en uit te laten gaan terwijl ze de hele tijd gelijkmoedig probeerden te zijn.

In de zestien stappen van de Boeddha train je jezelf om te ademen, terwijl je je bewust bent van het hele lichaam, je probeert het effect dat de ademhaling op het lichaam heeft te kalmeren, je ademt op een manier die leidt tot vervoering, die aanleiding geeft tot een gevoel van plezier en gemak, je leert te ademen op een manier die het effect van gevoelens en waarnemingen op het lichaam en op het bewustzijn kalmeert. En terwijl je in en uitademt, als je ziet dat het bewustzijn blij moet worden gemaakt, dan maak je het blij. Als het moet worden gestabiliseerd, stabiliseer je het. Als het moet worden losgemaakt, maak je het los. Met andere woorden, in dit geval is gelijkmoedigheid de basis voor vakkundig handelen: de situatie beoordelen, waar mogelijk een verschil maken en de resultaten van je acties op een eerlijke en objectieve manier lezen. Dat is het eerste niveau van gelijkmoedigheid.

Het tweede niveau komt wanneer je het bewustzijn echt tot rust kunt brengen en nog steeds in concentratie kunt houden, zodat er een gevoel van gemak en vervoering is. Dan vervagen het gemak en de vervoering, zodat je gelijkmoedig blijft. Dat is wanneer het bewustzijn echt stevig is en nog opmerkzamer, overal om je heen bewust. Dit is het soort gelijkmoedigheid dat je kunt gebruiken om subtiele dingen duidelijk in het bewustzijn te bekijken. Je begint enkele van de verontreinigingen in het bewustzijn op te merken – en het zijn verontreinigingen. Meestal houden we er niet van om het woord ‘verontreiniging’ te gebruiken met betrekking tot onze gedachten en emoties, maar dat is vaak wat ze zijn. Ze vertroebelen het bewustzijn; ze verduisteren het bewustzijn.

De gelijkmoedigheid die uit concentratie komt, is in sommige gevallen nuttig bij het omgaan met problemen van het bewustzijn, omdat je begint in te zien dat het bewustzijn allerlei manieren heeft om problemen voor zichzelf te creëren. Als je ziet dat de problemen overbodig zijn, is het heel gemakkelijk om los te laten. Dat zijn die welke niet echt diep geworteld zijn.

Dat laat de diepere problemen achter, en dit zijn die welke je echt moet uitzoeken, om te begrijpen: “Waar komt dit vandaan? Waarom kiest het bewustzijn precies voor hebzucht, afkeer en illusies? Waarom vindt het deze dingen aangenaam?”

Zoals de Boeddha zei, als je verder gaat dan deze verontreinigingen, moet je erachter komen hoe ze ontstaan, hoe ze verdwijnen en hoe ze terug zullen komen nadat ze verdwijnen. Dan zoek je uit wat hun aantrekkingskracht is: waarom vind je ze aantrekkelijk? Wat is er aan hebzucht wat je echt aantrekkelijk vindt? Wat is er aan woede dat je echt aantrekkelijk vindt? Meestal is het iets dat je niet voor jezelf wilt toegeven, dus het is moeilijk te zien.

Dit is de reden waarom de stevigheid van gelijkmoedigheid wederom een ​​nuttige basis is om deze dingen te zien, zodat je eindelijk kunt toegeven dat, ja, er is dat element in het bewustzijn, er is dat verlangen, er is die smaak in het bewustzijn, dat deze dingen echt aantrekkelijk vindt.

Dan vergelijk je de aantrekkingskracht met de nadelen. Is de smaak de prijs waard die je betaalt? Het is verbazingwekkend hoe het bewustzijn de smaak heel gemakkelijk kan vergroten en de nadelen kan minimaliseren. Maar nogmaals, de gelijkmoedigheid van concentratie is een goede basis om dit te zien. Naarmate je een groter gevoel van welzijn en stabiliteit in het bewustzijn krijgt, is er minder honger, en als er minder honger is val je niet voor de dingen die op voedsel lijken, maar die je uiteindelijk een zware prijs laat betalen – want nu heb je al beter eten.

Dus als je deze basis van gelijkmoedigheid gebruikt om dingen te analyseren, dingen te begrijpen, kom je uiteindelijk op het punt waar je de kalmte kunt ontwikkelen die ze volledig kan loslaten.

Dit opent een nog hoger niveau van gelijkmoedigheid: de gelijkmoedigheid die komt wanneer je echt geluk hebt gevonden. Er is niets anders waar je voor moet worstelen, en je kunt kijken naar alle verschillende dingen op het gebied van bezienswaardigheden, geluiden, geuren, smaak, tactiele sensaties en ideeën, waar je vroeger naar voedsel ging zoeken en je geen enkele wens meer voelt om daar nog te gaan zoeken. Ooit. Je hebt iets beters.

Dit niveau van gelijkmoedigheid is een van de bijproducten om het doel te bereiken. Het is niet de essentie van het doel. Soms hoor je de factoren voor het ontwaken beschreven worden als beschrijvingen van het ontwaken zelf, maar dat is niet het geval. Ze maken deel uit van het pad. Ze moeten worden ontwikkeld. Het doel is iets dat verder gaat dan het ontwikkelen, en zoals de Boeddha zei, het is het hoogste geluk. Van de buitenkant lijkt het misschien gelijkmoedigheid, maar van binnen is het een volledig bevredigend geluk.

Er is dus een gelijkmoedigheid die een product is van de praktijk, en er zijn niveaus van gelijkmoedigheid die als factoren in de praktijk fungeren. Verwar de twee niet. De factoren van de praktijk zijn die waar we op moeten letten. Die welke een bijproduct is, gaat vanzelf gebeuren. Maar die waar we mee werken – de gelijkmoedigheid ontwikkelen waarmee we dingen kunnen verdragen, een nog diepere gelijkmoedigheid ontwikkelen waarmee we dingen heel duidelijk, heel diep in het bewustzijn kunnen zien: dat zijn die waarop je je wilt concentreren, want dat zijn die welke je kunt doen; dat zijn die waarvoor je verantwoordelijk kunt zijn. Wat betreft de resultaten, ze zullen voor zichzelf zorgen.

Maar het is altijd essentieel dat je begrijpt dat gelijkmoedigheid slechts een van de factoren is, en niet het hele pad. Je moet je onderscheidingsvermogen gebruiken om erachter te komen wanneer het geschikt is en wanneer de meer proactieve kant van het pad in het spel moet komen. Het onderscheidingsvermogen is wat het echte werk doet, dus zorg ervoor dat het zo scherp mogelijk is. Dit is een van de redenen waarom analyse van fenomenen zo vroeg in de lijst van factoren voor het ontwaken komt, omdat het alle andere moet informeren – je opmerkzaamheid, je doorzettingsvermogen, vervoering, sereniteit, concentratie en gelijkmoedigheid – om ervoor te zorgen dat ze in de goede richting blijven wijzen.

Lees Meer Over de Factoren voor Verlichting

• Factoren voor Verlichting Deel 1: Introductie
• Factoren voor Verlichting Deel 2: Bewuste Aandacht
• Factoren voor Verlichting Deel 3: Analyse van Fenomenen
• Factoren voor Verlichting Deel 4: Energie
• Factoren voor Verlichting Deel 5: Vervoering
• Factoren voor Verlichting Deel 6: Kalmte
• Factoren voor Verlichting Deel 7: Concentratie
• Factoren voor Verlichting Deel 8: Gelijkmoedigheid
• Factoren voor Verlichting Deel 9: Vaardigheden voor Verlichting
• Factoren voor Verlichting Deel 10: Naar Bevrijding

Voetnoten

[1] Ṭhānissaro Bhikkhu gebruikt ‘onderscheidingsvermogen’ (Eng. discernment) als vertaling van de 2^e  verlichtingsfactor ‘Analyse van fenomenen’ (Pali-term: dhamma vicaya). Het is een verbijzondering/uiting van paññā, wat als wijsheid wordt vertaald. De echte betekenis gaat veel verder dan we doorgaans verstaan onder onderscheidingsvermogen. Het is deze factor waarmee je, op het niveau van de ultieme werkelijkheid, het niveau van de dhamma’s, de kleinst mogelijk waarneembare entiteiten zowel op fysiek als mentaal niveau, onderzoek doet naar hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. Hier verwijst de Pali-term dhamma vicaya dan ook naar. Hiervoor is tevens een bijzonder hoge concentratie noodzakelijk.

Bovenstaande tekst is door de redactie van buddho.org naar het Nederlands vertaald. De Engelse versie, Equanimity staat op dhammatalks.org.

Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.