Een Schoon & Helder Bewustzijn

Samatha Meditatie: Fundament voor Inzicht

Samatha Meditatie: Fundament voor Inzicht

Als de Boeddha over meditatie sprak, dan sprak hij over samādhi. Het woord samādhi is afkomstig van ‘sam-a-dha’, wat zoveel betekent als ‘verzamelen’, ‘samenbrengen’ of ‘unificatie’ van het bewustzijn.

Met andere woorden: concentratie.

Het woord samādhi is bijna synoniem met het woord samatha (kalmte) en samatha-meditatie is de meditatiemethode waarmee je samādhi ontwikkelt.

Concentratie is een keiharde voorwaarde voor de beoefening van inzichtmeditatie (vipassanā) en het niveau van concentratie dat nodig is voor inzicht ligt vele malen hoger dan vaak wordt gedacht.

Het is niet een kwestie van een paar keer ademhalen en dan is het wel stil genoeg, maar het vermogen om wanneer je maar wilt het bewustzijn volledig gefocust te houden op een object naar keuze, zonder het opkomen van ook maar een enkele gedachte of andere mentale verstoring.

Pas als een bewustzijn dusdanig kalm en sereen is, hanteerbaar, kneedbaar, licht en werkbaar, is het in staat om het opkomen en vergaan van fenomenen, de vergankelijkheid van nāma-rūpa (de mentale processen en materie) waar te nemen.

Zonder concentratie is het bewustzijn simpelweg niet zuiver en scherp genoeg om dit proces te kunnen observeren.

Door de beoefening van samatha-meditatie ontwikkel je het fundament waarop werkelijk bevrijdend inzicht zich kan manifesteren.

Lees verder voor meer informatie:

  1. Het Pad van Samatha-Meditatie
  2. Samatha-Meditatie op Buddho
  3. Samatha-Meditatie en ‘Mindfulness’
  4. Samatha vs Vipassanā

Net als het water van de grote oceaan maar één smaak heeft, die van zout, zo heeft deze Dhamma-Vinaya maar één smaak, die van bevrijding… Net als het water van de grote oceaan geleidelijk helt, buigt en glooit, en er geen plotselinge afgrond is, net zo is er in deze Dhamma-Vinaya een geleidelijke beoefening, een geleidelijk verloop, een geleidelijk vooruitgang en is er geen plots doordringen tot de ware kennis.

Boeddha, Ud 5:5

Het Pad van Samatha-Meditatie

Bij het beoefenen van samatha-meditatie kan het in eerste instantie lijken alsof het bewustzijn alleen maar onrustiger wordt. Dit komt omdat je met een steeds grotere loep naar je mentale processen kijkt en met toenemende verfijning de eigen onrust kan waarnemen.

Elke keer als je een nieuw punt van kalmte bereikt, raak je er op den duur van doordrongen dat ook dit punt in wezen nog steeds onrustig is.

In zijn boek The Heart of Compassion schrijft de Tibetaanse boeddhistische leraar Dilgo Khyentse Rinpoche mooi over dit proces door vijf stadia van concentratie te omschrijven:

(1) Meditatie als een waterval die over een afgrond dendert. De gedachten volgen elkaar continu op, en het lijkt in eerste instantie alsof je veel meer gedachten hebt. Dat komt omdat je je gewaar bent geworden van het bewegen van het bewustzijn.

(2) Meditatie als een rivier die door een bergkloof stroomt. Het bewustzijn wisselt af tussen perioden van kalmte en turbulentie.

(3) Meditatie als een wijde rivier die gemakkelijk stroomt. Het bewustzijn beweegt als het verstoord wordt door omstandigheden, maar anders rust het in kalmte.

(4) Meditatie als een meer, licht verstoord door oppervlakkige golfjes. Het bewustzijn is in lichte mate oppervlakkig geagiteerd maar blijft kalm en aanwezig in de diepte.

(5) Meditatie als een stille oceaan. Een onwankelbare, moeiteloze concentratie waarin gedachten zich niet meer kunnen vormen. Het enige wat zich in je bewustzijn bevindt is je meditatieobject.

Met samatha-meditatie op buddho probeer je langzaam maar zeker de hoogst mogelijk concentratie te bereiken.

Langzaam Maar Zeker

Het pad van samatha-meditatie is geen snel pad. Het is het geleidelijk pad naar bevrijding zoals de Boeddha dat onderwees.

Samatha-meditatie vergt vertrouwen, bewuste aandacht, energie, geduld en liefdevolle-vriendelijkheid.

Toch hoeven deze kwaliteiten niet bij de start van de beoefening aanwezig te zijn. Sterker nog, je ontwikkelt ze vanzelf als je met het meditatieproces aan de slag gaat.

Gedachten als ‘ik kan niet mediteren’ kunnen dus worden losgelaten. Iedereen die tijd in het meditatieproces steekt zet langzaam maar zeker stappen.

Ga niet mediteren met verlangen naar concentratie of inzicht, want dit verlangen is niets minder dan een nieuw hindernis op zich.

Het feit dat je de tijd neemt om te mediteren is genoeg, wat er daarna ook gebeurt. Het is gewoon een kwestie van doorgaan en heel veel blijven proberen.

Langzaam maar zeker. Misschien 10 minuten of 20 minuten per dag, maar mediteer wel elke dag, dat is heel belangrijk.

Ahba legt juist heel vaak de nadruk op de geduldige en geleidelijke ontwikkeling van het bewustzijn.

De Dhamma (de werkelijkheid) zo zegt hij, is het allermooist als je haar langzaam te zien krijgt, beetje bij beetje. Wat je snel krijgt ben je ook snel weer kwijt, maar datgene waar je hard voor hebt gewerkt, wat langzaam is gekomen, dat blijft.

Als je op buddho mediteert wordt je bewustzijn langzaam maar zeker zuiver en helder. Concentratie kan dan opkomen en je wordt ontvankelijk voor wijsheid. Met deze wijsheid weet je hoe de dingen werken, in jezelf en in de wereld.

Je leven wordt dan heel gemakkelijk.

Met samatha-meditatie op buddho ontwikkel je een schoon en helder bewustzijn. In een schoon en helder bewustzijn kan concentratie ontstaan. Met concentratie komt wijsheid. Je verwerft zo ware kennis, en daarmee een makkelijk en tevreden leven.

Ahba

Samatha-Meditatie op Buddho

Bij de beoefening van samatha-meditatie richt je het bewustzijn altijd op een specifiek object.

De Boeddha onderwees 40 van dergelijke meditatie-objecten. Hij heeft nooit gezegd dat het ene object beter is dan het andere, ze kunnen allemaal gebruikt worden om concentratie te bereiken.

Wij beoefenen samatha-meditatie op buddho door te luisteren naar het geluid dat je zelf maakt door hardop het woord buddho keer op keer te herhalen.

Dit is een vorm van buddhanusati, het je richten op de kwaliteiten van de Boeddha, één van de meditatie-objecten die de Boeddha adviseerde.

Traditioneel wordt bij buddhanusati gereflecteerd op deze kwaliteiten, bijvoorbeeld om inspiratie en energie op te wekken. Samatha-meditatie op buddho is een afgeleide hiervan.

Het geluid dat ontstaat door buddho hardop te herhalen vertegenwoordigt en belichaamt de kwaliteiten van de Boeddha. Het is tijdens de meditatie de bedoeling dat er slechts één intentie in het bewustzijn is, één object van aandacht, namelijk de Boeddha.

In essentie is het dus de bedoeling om je alleen op het geluid te richten, en niets anders te doen. De rest gaat dan vanzelf.

Heel simpel.

De meditatiemethode is dan ook makkelijk, maar het bewustzijn is moeilijk, het maakt moeilijkheden. Daarom is herhaaldelijke en continue beoefening zo belangrijk. Als je steeds maar weer, dag-in dag-uit, probeert je bewustzijn op buddho te richten dan wordt het vanzelf makkelijker.

Naarmate de kracht van je bewustzijn en de diepte van je concentratie op buddho toeneemt, maak je op een steeds diepere laag verbinding met de kwaliteiten van de Boeddha en verlevendig je ze in steeds hogere mate in jezelf.

Uiteindelijk omhelst dit meditatiesysteem zo het gehele graduele boeddhistische pad van moraliteit (sīla), concentratie (samādhi) en wijsheid (paññā).

Innerlijke Stilte door Meditatie op Geluid

Ahba, onze leraar, benadrukt dat concentratie op geluid zeer geschikt is voor onze westerse geest.

Met samatha-meditatie probeer je je bewustzijn te kalmeren, maar je bewustzijn wil dit in eerste instantie helemaal niet. Het verzet zich als het ware tegen de innerlijke stilte.

Als je nog geen concentratie hebt is alles wat er aan afleiding bij komt een extra obstakel, een extra mogelijkheid voor het bewustzijn om niet stil te hoeven zijn. Met name dingen zien of horen maakt het krijgen van concentratie heel erg moeilijk.

Visuele input is makkelijk uit te schakelen door simpelweg de ogen te sluiten. Met geluid is dat een ander verhaal. Als je in Nederland woont is de kans groot dat je altijd geluid om je heen hoort. Een brommer die langsrijdt, een sirene, de buren, etc.

Door geluid te gebruiken kan het gehoor en daarmee het bewustzijn verder beschermd worden tegen externe afleiding.

Een ander voordeel van meditatie op geluid is de toenemende duidelijkheid bij toenemende concentratie. Bij de meditatie op de ademhaling bijvoorbeeld, neemt de duidelijkheid van het object (de adem bij de punt van de neus) bij stijgende concentratie af. Bij geluid hoort men bij stijgende concentratie juist steeds meer lagen, en dat kan ervoor zorgen dat een opwaartse spiraal van concentratie wordt gegenereerd.

Maar het gaat toch om Inzicht?

Ahba onderwijst dat het ontwikkelen van inzicht door middel van vipassanāmeditatie (inzichtmeditatie) zinloos is zolang er geen fundament van concentratie is. Je bouwt immers ook geen huis zonder fundering.

Pas als er een stevige fundering ligt metsel je de muren en plaats je het dak. Het inrichten van het huis is dan een gemakkelijke zaak.

Concentratie is het fundament. Pas als de concentratie eenmaal diep en stevig is, ontstaat er ruimte voor het opkomen van wijsheid.

Ahba geeft als voorbeeld een raam waardoor je naar buiten kijkt. Als het raam vies is zie je niet wat zich buiten afspeelt. Als je het raam een beetje schoonmaakt, kun je er een beetje doorheen kijken. Als je het raam volledig schoon hebt gemaakt, kun je er zonder vervorming door heen kijken. Net zo is het met het zuiveren van het bewustzijn door middel van concentratie-meditatie waarna je de dingen kunt zien zoals ze zijn.

Door op buddho te mediteren bouw je een heel sterk fundament. Ahba gebruikt deze meditatie dan ook als sleutel om de poort tot concentratie te openen, waarna op zijn aangeven een ander object gebruikt kan worden als dat helpt om verdere verdieping te bewerkstelligen.

ls de concentratie diep, stevig en betrouwbaar geworden in die zin dat het altijd ontstaat zodra je gaat zitten, dan is het mogelijk om bijvoorbeeld over te stappen op het mentaal reciteren van buddho of op meditatie-objecten als mettā (liefdevolle-vriendelijkheid), marana (de dood), anapana (de ademhaling) of vipassanā (inzicht).

Dat is echter niet persé noodzakelijk.

Uiteindelijk is het met samatha-meditatie op buddho mogelijk om een dermate hoge concentratie te bereiken dat alle zintuiglijke deuren kunnen worden gesloten en enkel het bewustzijn gericht op de Boeddha over blijft.

Zo komt de wijsheid van de Boeddha in het kielzog van de concentratie mee.

Daar zijn de wortels van bomen; daar zijn afgezonderde verblijfplaatsen. Ontwikkel concentratie, monniken. Wees niet achteloos. Heb later geen spijt. Dat is mijn boodschap aan jullie.

Boeddha, SN 35:145

Samatha-Meditatie en ‘Mindfulness’

Het woord ‘mindfulness’ als aanduiding van een meditatiesysteem vond zijn intrede in het Westen toen John Kabat-Zinn in 1979 zijn programma van ‘Mindfulness-Based Stress Reduction’ (MBSR) aan de Universiteit van het Massachusetts Medical Center opstartte.

Sindsdien wordt mindfulness door therapeuten gebruikt in de behandeling tegen stress, pijn, angst, etc. Maar ook werkgevers bieden mindfulness aan en er zijn inmiddels tal van boeken die mindfulness koppelen aan dagelijkse activiteiten zoals koken, bloemschikken, wandelen, werken etc.

Het mindfulness-fenomeen is big business geworden. Mindfulness vindt zijn oorsprong echter in de Dhamma, de leer van de Boeddha. Daar heeft het een zeer prominente plek in de weg die voert tot bevrijding van het lijden.

Het moderne ‘mindfulness’ is volledig losgemaakt van deze diepe leer om het toegankelijker te maken voor de westerse mens.

Voor de goede orde, er is niets mis met het gebruik van mindfulness als therapie. Echter, als men begint aan het boeddhistische pad naar bevrijding middels samatha-meditatie krijgt ‘mindfulness’ een andere lading.

Boeddhistisch ‘Mindfulness’

We beginnen met de vertaling ‘mindfulness’. Dit is namelijk een vertaling van de boeddhistische term sati.

Bhikkhu Bodhi maakt in zijn essay What does mindfulness really mean duidelijk wat sati betekent:

Sati betekent het zich herinneren van, en de lucide aandacht voor huidige gebeurtenissen. Sati zorgt ervoor dat het waargenomen object duidelijk en levendig op de voorgrond van het bewustzijn komt te staan. Als het object dat wordt waargenomen te maken heeft met het verleden – als het iets betreft dat eerder werd gedaan, gedacht of gesproken – dan heeft de heldere presentatie de vorm van herinneren. Als het object een lichamelijk proces betreft, zoals in- en uitademen of heen en weer lopen, of als het een mentale gebeurtenis is zoals een gevoel of gedachte, dan heeft de heldere presentatie de vorm van lucide gewaarwording van het heden.

In de Pali sutta’s heeft sati nog andere taken in relatie tot meditatie maar deze bekrachtigen haar karakteristieken in termen van lucide gewaarwording en heldere presentatie. De teksten spreken bijvoorbeeld over typen sati als het in gedachten brengen van de Boeddha (buddhānussati), het contempleren van de weerzinwekkendheid van het lichaam (asubhasaññā), en bewuste aandacht ten aanzien van de dood (maraṇasati); want elk van deze typen brengt het object helder in het bewustzijn. De Mettā Sutta refereert zelfs naar de meditatie op liefde-vriendelijkheid als een soort bewuste aandacht. In elk van deze situaties is het object een conceptueel fenomeen – de kwaliteiten van de Boeddha, de weerzinwekkendheid van het lichaam, het onontkoombare van de dood, of liefde voor levende wezens – en toch wordt de mentale houding die er aandacht aan geeft bewuste aandacht genoemd. Wat al deze dingen gemeenschappelijk hebben, vanuit het subject gezien, is de lucide gewaarwording en helderheid van de aandacht, en vanuit het object, de heldere presentatie.

Sati wordt vaak ingedeeld in vier Satipaṭṭhāna’s, dat wil zeggen vier fundamenten van bewuste aandacht. Dit zijn vier verschillende domeinen waarop de aandacht zich kan richten om sati te ontwikkelen. De vier zijn lichaam, gevoel, bewustzijn en dhamma’s.

We zullen in dit schrijven niet verder op deze vier ingaan maar verwijzen hiervoor naar de uitstekende uiteenzetting over de Satipaṭṭhāna sutta door Bhikkhu Analayo in zijn boek Satipatthana, the Direct Path to Realization en naar onze tekst Mindfulness volgens de Boeddha.

De Rol van Sati bij de Ontwikkeling van Samādhi

Ahba leert dat sati niet los gezien kan worden van samādhi (concentratie).

Sati moet zo vaak mogelijk worden beoefend gedurende de dag. Als je zwakke sati hebt krijg je lage concentratie, stevige sati geeft hoge concentratie.

Je dient dan ook altijd je bewustzijn te kennen, te weten waar het is, en tijdens de meditatie het bewustzijn binnen te houden en op het meditatieobject te richten.

Sati is dan ook niet het doel op zich maar een van de factoren van het proces.

Thanissaro Bhikkhu schrijft hierover in zijn tekst The Path of Concentration and Mindfulness:

Veel mensen vertellen ons dat de Boeddha twee verschillende soorten meditatie onderwees – mindfulness-meditatie en concentratie-meditatie. Mindfulness-meditatie, zo zeggen ze, is de directe weg, terwijl het ontwikkelen van concentratie de scenic-route is die je op eigen risico moet nemen omdat het heel makkelijk is om betoverd te raken en niet meer los te komen van die betovering. Maar als je echt kijkt naar wat de Boeddha onderwees, dan zie je dat hij de twee beoefeningen nooit heeft gescheiden. Het zijn beiden onderdelen van een geheel. Elke keer als hij bewuste aandacht (sati) en de plek daarvan op de weg uitlegt, maakt hij duidelijk dat de bedoeling van bewuste aandacht (sati) is om het bewustzijn tot juiste concentratie te brengen – ervoor te zorgen dat het bewustzijn tot rust komt en een plek vindt waar het echt stabiel is, thuis is, waar het standvastig naar dingen kan kijken en ze kan zien voor wat ze daadwerkelijk zijn.

Sati, of je het nu vertaalt met mindfulness, lucide gewaarwording of bewuste aandacht is dus een belangrijk onderdeel van het gehele boeddhistische pad van moraliteit, concentratie en wijsheid dat voert naar het loskomen van verlangen en het verwerven van mentale bevrijding.

Heilzaam moreel gedrag heeft vrijheid van wroegingen als object en gevolg; vrijheid van wroegingen heeft blijdschap… blijdschap heeft vreugde… vreugde heeft kalmte… kalmte heeft gelukkig zijn… gelukkig zijn heeft concentratie… concentratie heeft de dingen zien zoals ze daadwerkelijk zijn… de dingen zien zoals ze daadwerkelijk zijn heeft zich afkeren en onthechting… zich afkeren en onthechting hebben bevrijding door wijsheid als object en gevolg.

Boeddha AN 10:1

Samatha vs Vipassanā

Vipassanā betekent zoveel als inzicht en wordt vaak vertaald als inzichtmeditatie. Soms wordt dit gezien als een aparte vorm van boeddhistische meditatie.

Veel mensen willen meteen inzicht in de veronderstelling dat het daar allemaal om draait. Ze hebben gehoord dat de directe beoefening van vipassanā zonder de eraan voorafgaande ontwikkeling van hoge concentratie de snelste weg is.

Wat misschien niet iedereen zich beseft is dat de vorm van vipassanā zoals die vandaag de dag wordt beoefend vrij nieuw is.

Het betreft bijna altijd een afgeleide van de zogenoemde ‘Nieuw Birmese Methode’ met als oprichter Mahasi Sayadaw, een zeer vooraanstaand meditatieleraar van het begin van de 20e eeuw.

Mahasi Sayadaw zag het grote belang van samatha-meditatie in, maar dacht dat het voor veel mensen te frustrerend zou zijn om het pad van concentratie te volgen.

Daarom onderwees hij vipassanā, zodat degenen voor wie mediteren anders te frustrerend zou zijn toch zouden kunnen beginnen, om eventueel later alsnog concentratie te kunnen ontwikkelen. Zo maakte hij mediteren toegankelijker.

Ook de teksten van Ledi Sayadaw, een andere grondlegger van het hedendaagse vipassanā, benadrukt (bijvoorbeeld in zijn werk Bodhipakkhiya Dipani) keer op keer op zeer confronterende toon het belang van de ontwikkeling van concentratie in combinatie met inzicht en het onvermogen van veel hedendaagse mensen om het bewustzijn voldoende te concentreren om inzicht te kunnen krijgen.

Waarom is Vipassanā Bekender dan Samatha?

Dat vipassanā-meditatie als losstaand systeem zoveel bekendheid heeft gekregen dat het in het Westen bijna een synoniem voor boeddhistische meditatie is geworden, is niet omdat het een beter meditatiesysteem is dan samatha-meditatie, maar vanwege maatschappelijke en politieke omstandigheden.

Mahasi Sayadaw had vooraanstaande en rijke Birmese discipelen die vipassanā hebben gepromoot door het opzetten van meditatiecentra. Deze centra mochten later van de militaire junta gewoon blijven bestaan en werden niet als bedreiging gezien terwijl de junta wel bang was voor de samatha-leraren.

De mentale krachten en het zuivere bewustzijn van samatha-leraren vormden een bedreiging omdat zij in de regel niet mee gingen met de koers die de junta had ingeslagen. Er heerste dan ook een verbod op samatha-meditatieonderwijs en leraren die bekend raakten om hun concentratie werden vervolgd.

Ook Ahba moest Myanmar uiteindelijk ontvluchten toen steeds meer hoge regeringsfunctionarissen naar hem toe kwamen voor advies.

Hierdoor was het vipassanā waarmee de eerste westerse beoefenaren in contact kwamen. Zij namen het systeem op hun beurt mee naar Europa en Amerika.

In de loop der jaren lijkt de oorspronkelijke gedachte van Mahasi Sayadaw, met name ten aanzien van het belang van concentratie, te zijn vergeten.

Is Vipassanā niet het Hoogste en Samatha Gevaarlijk?

Tegenwoordig wordt vaak gesteld dat vipassanā het hoogste en beste is, en samatha niet belangrijk is of zelfs moet worden gemeden.

Soms stellen mensen zelfs dat concentratie gevaarlijk is omdat het plezier van hoge concentratie zo groot zou zijn dat het tot nieuw en sterk verlangen zou leiden.

Vaak wordt in deze context ook naar de jhāna’s verwezen, toestanden van uiterst diepe concentratie waarbij het bewustzijn volledig geabsorbeerd is in het object waar het zich op richt.

Wat dat mogelijke gevaar betreft als reden om geen samahta-meditatie te beoefenen kan het beste naar de Boeddha zelf worden gekeken.

De Boeddha spreekt heel vaak over jhāna als hij over meditatie spreekt en herhaaldelijk stimuleert hij de monniken hiernaar te streven als voorwaarde voor wijsheid.

Nergens in de oude geschriften geeft hij aan dat je geen jhāna zou moeten ontwikkelen omdat het gevaarlijk zou zijn.

Maar ook Ledi Sayadaw, zoals eerder genoemd een van de grondleggers van het hedendaagse vipassanā, is heir heel duidelijk over:

Alleen de zeer wijzen met grote verworvenheid kunnen de jhāna meester worden en ze gebruiken als basis voor inzicht. Desalniettemin dienen alle vormen van kusala (heilzaamheid) – waarvan samatha (concentratie) een van de hoogste is – ontwikkeld te worden, want alle kusala ondersteunen inzicht.

Daarnaast wordt er in het Westen ook veel te makkelijk gedacht over het behalen van hoge concentratie, laat staan jhāna. Alsof je meteen het risico loopt om verknocht te raken aan jhāna zodra je begint met samatha-meditatie.

Ter nuancering: Ahba heeft wel eens verteld dat er vandaag de dag vrijwel niemand is die jhāna kan bereiken door de enorme mentale zuiverheid die daarvoor nodig is.

Samatha: Fundament voor Inzicht

Net als de Boeddha onderwijst ook Ahba concentratie als voorwaarde voor inzicht.

Om het belang van het ontwikkelen van concentratie voor het ontwikkelen van inzicht te benadrukken geeft Ahba het voorbeeld van een lichaam:

Als je een vies lichaam hebt, vol korsten, puisten, bloed en vervormingen, en je hangt er juwelen om heen, bijvoorbeeld een ketting en oorbellen, is het dan plotseling een mooi lichaam? Nee! Als je een schoon lichaam hebt, helemaal zuiver, geen vlekken of vervormingen te bekennen, zacht en soepel, maar zonder juwelen, is dit dan een mooi lichaam? Ja! Stel je hangt om dit mooie lichaam juwelen, wordt het dan nog mooier? Ja! Net zo is het met concentratie en inzicht. Zonder concentratie is het bewustzijn als een vies lichaam waar je met vipassanā juweeltjes aan probeert te hangen. Het schone, heldere, zuivere en werkbare geconcentreerde bewustzijn is als het schone lichaam, waarvoor de juwelen van inzicht passend zijn.

Ahba volgt hiermee het graduele pad van moraliteit (sīla), concentratie (samādhi) en wijsheid (paññā), ofwel het Achtvoudige Pad, zoals dat ook door de Boeddha werd onderwezen.

Op aangeven van de leraar kan, als de concentratie goed is, zonder problemen vipassanā (inzicht) worden beoefend. Omdat het fundament dan erg goed is, is vipassanā gemakkelijk en gaat het verwerven van wijsheid vanzelf.

Zonder concentratie is de beoefening van vipassanā zinloos.

Concentratie gaat rechtstreeks in tegen verlangen. Als het bewustzijn geconcentreerd is dan is er geen verlangen, en verlangen staat aan de bron van al ons leed.

Het idee dat een weg de ‘snelste’ is past bij de moderne mens. De ontwikkeling van het bewustzijn door middel van meditatie kent echter geen snelste weg.

De Boeddha onderwees de weg van moraliteit, concentratie en wijsheid en het is niet mogelijk om zomaar het stuk concentratie over te slaan, omdat wij denken dit vandaag de dag niet meer nodig te hebben.

De ontwikkeling van het bewustzijn vergt nu eenmaal geduld, toewijding en inspanning, maar elke stap is er een!

Wie zich afvraagt of Ahba de enige is die zich tegen het ontwikkelen van inzicht zonder concentratie uitspreekt zou bijvoorbeeld eens een tekst van grote meditatiemeesters en leraren als Ajahn MunAjahn SaoAjahn ThateAjahn Chah, Ajahn Sumedho of Pa-Auk Sayadaw kunnen lezen.

Zonder moraliteit geen concentratie, zonder concentratie geen wijsheid, zonder wijsheid geen verdere ontwikkeling van moraliteit en concentratie.

Er is geen ‘snelste’ weg.