Thānissaro Bhikkhu

Jhāna Zonder Cijfers

Jhāna Zonder Cijfers

Toen ik voor het eerst ging studeren bij mijn leraar, Ajahn Fuang, overhandigde hij me een klein boekje met meditatie-instructies en stuurde me de heuvel achter het klooster op om te mediteren.

Het boekje – geschreven door zijn leraar, Ajahn Lee – begon met een ademhaling-meditatietechniek en werd afgesloten met een gedeelte dat liet zien hoe de techniek werd gebruikt om de eerste vier niveaus van jhāna teweeg te brengen.

In de daaropvolgende jaren zag ik Ajahn Fuang hetzelfde boekje overhandigen aan al zijn nieuwe studenten, leken en monniken. Maar ondanks de gedetailleerde beschrijvingen van het boekje over jhāna, noemde hij zelf zelden het woord jhāna in zijn gesprekken en gaf hij nooit aan een van zijn studenten aan dat zij een bepaald niveau van jhāna in hun beoefening hadden bereikt. Toen een student hem vertelde over een terugkerende meditatieve ervaring, hield hij ervan om niet te bespreken wat het was, maar wat ermee te doen: waar hij zich op moest concentreren, wat hij moest laten vallen, wat hij moest veranderen, wat hij moest behouden. Vervolgens zou hij de student leren hoe ermee te experimenteren – om het nog stabieler en rustiger te maken – en hoe hij de resultaten van de experimenten zou moeten beoordelen. Als zijn studenten hun vooruitgang wilden afmeten aan de beschrijvingen van jhāna in het boekje, was dat hun zaak en niet van hem. Hij heeft dit nooit met zoveel woorden gezegd, maar gezien de manier waarop hij onderwees, was de impliciete boodschap duidelijk.

Net als de impliciete redenen voor zijn houding. Hij heeft me eens verteld over zijn eigen ervaringen als jonge mediteerder: “Vroeger had je geen boeken waarin alles werd uitgelegd zoals we dat nu doen. Toen ik voor het eerst studeerde bij Ajahn Lee, zei hij dat ik mijn bewustzijn tot bedaren moest brengen. Dus richtte ik me op het rustig maken, rustig, rustig,  maar hoe meer ik het bewustzijn tot bedaren bracht, hoe zwaarder en saaier het werd. Ik dacht: “Dit kan niet kloppen.” Dus ik draaide het om en concentreerde me op het verheffen van het bewustzijn, omhoog, omhoog, totdat ik een evenwicht vond en kon achterhalen waar hij het over had.“ Deze gebeurtenis was er een van de vele die hem een ​​aantal belangrijke lessen hadden geleerd: dat je dingen zelf moet testen, om te zien waar de instructies letterlijk moesten worden genomen en waar ze figuurlijk moesten worden genomen; dat je zelf moest beoordelen hoe goed je het deed; en dat je vindingrijk moest zijn, moest experimenteren en risico’s moest nemen om manieren te vinden om problemen op te lossen, wanneer die zich voordeden.

Dus als leraar probeerde hij zijn studenten deze kwaliteiten van zelfredzaamheid, vindingrijkheid en de bereidheid om risico’s te nemen en dingen voor zichzelf te testen bij te brengen. Hij deed dat niet alleen door over deze kwaliteiten te praten, maar ook door je in situaties te dwingen waarin je ze moest ontwikkelen. Was hij er altijd geweest om voor jou te bevestigen dat: “Ja, je hebt de derde jhāna bereikt,” of: “Nee, dat is pas de tweede jhāna“, dan zou hij de ontwikkeling van de eigenschappen die hij je probeerde bij te brengen, juist hebben kortgesloten. In plaats van je eigen waarnemingsvermogen, zou hij dan de autoriteit zijn geweest over wat er in je bewustzijn omging; en je zou ontslagen zijn van elke verantwoordelijkheid voor het correct evalueren van wat je had meegemaakt. Tegelijkertijd zou hij je kinderlijke verlangen om hem te behagen of te imponeren hebben gevoed, en daarmee je vermogen hebben ondermijnd om je taak uit te voeren: nagaan hoe je je eigen gevoeligheid kon ontwikkelen om een ​​einde te maken aan lijden en stress. Zoals hij me ooit vertelde: “Als ik alles moet uitleggen, zal je eraan wennen dat je dingen op een presenteerblaadje krijgt. En wat ga je dan doen als er problemen ontstaan ​​in je meditatie en je hebt geen ervaring om dingen zelf uit te zoeken?”

Dus, terwijl ik bij hem studeerde, moest ik leren risico’s te nemen te midden van onzekerheden. Als er in de beoefening iets interessants gebeurde, zou ik er bij moeten blijven en het gedurende die tijd moeten observeren voordat ik er conclusies over zou kunnen trekken. Zelfs toen, leerde ik, konden de labels die ik aan mijn ervaringen hing niet in beton worden gegoten. Ze moesten meer op post-it-notities lijken: handige markeringen voor mijn eigen referentie die ik misschien zou moeten loshalen en ergens anders op zou moeten plakken naarmate ik meer bekend raakte met het domein van mijn bewustzijn. Dit bleek een waardevolle les te zijn die op alle gebieden van mijn oefening van toepassing was.

Toch liet Ajahn Fuang me niet helemaal in mijn eentje het dharmawiel opnieuw uitvinden. De ervaring had hem geleerd dat sommige benaderingen van concentratie beter werkten dan andere om het bewustzijn in een toestand te brengen waarin het zijn vindingrijkheid kon uitoefenen en de resultaten van zijn experimenten nauwkeurig kon beoordelen, en hij was zeer expliciet in het aanbevelen van die benaderingen. Enkele van de punten die hij benadrukte waren deze:

Sterke concentratie is absoluut noodzakelijk voor bevrijdend inzicht. “Zonder een stevige basis in concentratie,” zei hij vaak, “bestaat inzicht slechts uit concepten.” Om de verbanden tussen stress en de oorzaken ervan duidelijk te zien, moet het bewustzijn heel stabiel en stil zijn. En om stil te blijven, vereist het een sterk gevoel van welzijn dat alleen sterke concentratie kan bieden.

Om inzicht te krijgen in een staat van concentratie, moet je je er lang bij blijven. Als je ongeduldig van het ene concentratieniveau naar het volgende gaat, of als je een nieuwe concentratiestaat te snel probeert te analyseren nadat je die hebt bereikt, geef je deze nooit de kans om zijn volledige potentieel te tonen en geef je jezelf niet de kans om er vertrouwd mee te raken. Dus je moet eraan blijven werken als een vaardigheid, iets waar je in alle situaties gebruik van kunt maken. Dit stelt je in staat om het vanuit verschillende perspectieven te bekijken en het na verloop van tijd te testen, om te zien of het echt zo gelukzalig, leeg en moeiteloos is als het op het eerste gezicht leek.

De beste staat van concentratie met het oog op het ontwikkelen van alomvattend inzicht is er een die bewustzijn van het hele lichaam omvat. Er waren twee uitzonderingen op Ajahn Fuang’s gebruikelijke training om je niet te identificeren met je bereikte bewustzijnsstaat, en in beide gevallen ging het om staten van verkeerde concentratie. De eerste was de toestand die ontstaat wanneer de ademhaling zo comfortabel wordt dat je focus van de ademhaling naar het gevoel van comfort zelf zweeft, je bewuste aandacht begint te vervagen en je gevoel voor het lichaam en je omgeving verloren gaat in een aangename nevel. Wanneer je hieruit komt, vind je het moeilijk om te bepalen waar je precies op gefocust was. Ajahn Fuang noemde dit moha-samādhi of waan-concentratie.

De tweede toestand was er een die mij op een nacht overkwam toen mijn concentratie extreem éénpuntig was, en zo verfijnd was dat het weigerde zich zelfs op de meest vluchtige mentale objecten te vestigen of deze te labelen. Ik kwam in een toestand terecht waarin ik alle ervaring van het lichaam, van interne/externe geluiden, of van gedachten of waarnemingen helemaal verloor – hoewel er net genoeg bewustzijn was om me, toen ik hieruit kwam, te laten weten, dat ik niet geslapen had. Ik ontdekte dat ik daar vele uren kon verblijven en de tijd toch snel voorbij zou gaan. Twee uur zou twee minuten lijken. Ik zou mezelf ook kunnen ‘programmeren’ om er op een bepaald tijdstip uit te komen.

Nadat ik deze staat meerdere nachten op rij had bereikt, vertelde ik Ajahn Fuang erover en zijn eerste vraag was: “Vind je het prettig?” Mijn antwoord was “Nee”, omdat ik me de eerste keer dat ik er uit kwam een ​​beetje suf voelde. “Goed,” zei hij. “Zolang je het niet prettig vindt, ben je veilig. Sommige mensen vinden het erg prettig en denken dat het Nibbāna of ‘de staat waarin alles ophoudt’ is. Eigenlijk is het de staat van non-perceptie (asaññi-bhava). Het is niet eens de juiste concentratie, omdat er geen manier is om daarbinnen iets te onderzoeken waarmee je enig onderscheidingsvermogen zou verkrijgen. Maar het heeft wel ander nut.” Hij vertelde me toen over de tijd dat hij een nieroperatie had ondergaan en, zonder de anesthesist te vertrouwen, zichzelf in die toestand had geplaatst voor de duur van de operatie.

In beide toestanden van verkeerde concentratie, was het het beperkte bereik van gewaar zijn wat ze verkeerd maakte. Als hele gebieden van je bewustzijn worden geblokkeerd, hoe kun je dan alomvattend inzicht krijgen? En zoals ik sinds jaren heb opgemerkt, zijn mensen die bedreven zijn in het uitwissen van grote gebieden van het bewustzijn door krachtige éénpuntigheid, ook psychologisch bedreven in dissociatie en ontkenning. Dit is de reden waarom Ajahn Fuang, in navolging van Ajahn Lee, een vorm van ademhaling-meditatie onderwees die gericht was op een alomvattend bewustzijn van de ademenergie door het hele lichaam, door ermee te spelen om een ​​gevoel van gemak te krijgen, en vervolgens te kalmeren zodat het een duidelijke zicht op de subtiele bewegingen van het bewustzijn niet verstoort. Dit alomvattende bewustzijn hielp de blinde vlekken te elimineren waar onwetendheid graag op de loer ligt.

Een ideale staat van concentratie die tot inzicht leidt, is er een die je kunt analyseren in termen van stress en de afwezigheid van stress, zelfs terwijl je je erin bevindt. Zodra je bewustzijn stevig in een staat van concentratie was gevestigd, zou Ajahn Fuang aanbevelen het van zijn object te “tillen”, maar niet zo ver dat de concentratie zou worden vernietigd. Vanuit dat perspectief kon je evalueren welke niveaus van stress nog aanwezig waren in de concentratie en ze loslaten. In de beginfase hield dit meestal in dat je evalueerde hoe je je verhield tot de ademhaling en dat je subtielere niveaus van ademenergie in het lichaam detecteerde die een basis zouden vormen voor diepere niveaus van stilte. Wanneer de ademhaling eenmaal volkomen stil was en het gevoel van het lichaam in een vormloze mist begon op te lossen, zou dit proces het herkennen van waarnemingen van ‘ruimte’, ‘weten’, ‘eenheid’, enz., met zich meebrengen. Dit proces zou optreden in het lichaam, en zou in het bewustzijn kunnen worden ervaren als het pellen van de lagen van een ui. In beide gevallen was het basispatroon hetzelfde: het detecteren van het niveau van perceptie of mentale constructie dat de onnodige stress veroorzaakte, het dan los laten voor een subtieler niveau van perceptie of constructie totdat er niets meer was om los te laten.

Daarom maakte het niet uit of je in de eerste of de veertiende jhāna zat, zolang je gewaar zijn overal om je heen stil en alert was, want de manier waarop je je toestand van concentratie behandelde was altijd hetzelfde. Door je aandacht te richten op kwesties van stress en de afwezigheid ervan, wees hij je op voorwaarden waarmee je je gemoedstoestand voor jezelf kunt evalueren, zonder dat je het een externe autoriteit hoeft te vragen. En, zoals blijkt, zijn de condities die je zelf kunt evalueren – stress, de oorzaak, de opheffing en het pad naar de opheffing – de kwesties die de vier nobele waarheden bepalen: de juiste zienswijze die volgens de Boeddha kan leiden tot totale bevrijding.


Bovenstaande tekst is door de redactie van buddho.org naar het Nederlands vertaald. De Engelse versie, “Jhāna Not by the Numbers” staat op dhammatalks.org.


Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.

Gratis Meditatiecursus

Over Thānissaro Bhikkhu

Thānissaro Bhikkhu (Geoffrey DeGraff) is een Amerikaanse boeddhistische monnik in de kammaṭṭhāna (Thaise bos) Traditie. Na zijn afstuderen op het Oberlin College in 1971 met een graad in Europese Intellectuele Geschiedenis, reisde hij naar Thailand, waar hij meditatie bestudeerde bij Ajahn Fuang Jotiko, die zelf een discipel was van de overleden Ajahn Lee.

Hij trad in 1976 in Wat Dhammasathit toe tot de orde van monniken, waar hij na de dood van zijn leraar in 1986 bleef. In 1991 reisde hij naar de heuvels van San Diego County in de VS, waar hij Ajahn Suwat Suwaco hielp met het oprichten van Metta Forest Monastery (Wat Mettavanaram). Sinds 1993 is hij abt van dat klooster.

Ṭhānissaro Bhikkhu is misschien wel het meest bekend om zijn vertalingen van de Dhammapada en de Sutta Pitaka - meer dan 1000 sutta’s - dat zo het hoofdaandeel aan sutta-vertalingen voor de website Accesstoinsight vormt, en zijn vertalingen van 'Dhamma-talks' van de Thaise (bos-) Ajahns. Hij heeft ook meerdere eigen werken over de Dhamma en studiegidsen voor zijn Pali vertalingen geschreven.

Je moet zelf de inspanning leveren, de Boeddhas wijzen slechts de weg

Boeddha, Dhp 276