Zuivering van het Bewustzijn

Een oude spreuk uit de Dhammapada vat de praktijk van de leer van de Boeddha samen in drie eenvoudige richtlijnen voor training: zich onthouden van alle kwaad, het goede cultiveren en het bewustzijn zuiveren. Deze drie principes vormen een opeenvolging van stappen die gaan van het uiterlijke en voorbereidende naar het innerlijke en essentiële. Elke stap leidt op natuurlijke wijze tot de volgende, en het hoogtepunt van de drie in zuivering van het bewustzijn maakt duidelijk dat hier het hart van de boeddhistische praktijk te vinden is.

Zuivering van het bewustzijn zoals bedoeld in de leer van de Boeddha is het aanhoudende streven om het bewustzijn te zuiveren van bezoedelingen, die duistere ongezonde mentale krachten die onder de oppervlakte van het bewustzijn liggen en ons denken, onze waarden, onze houding en ons handelen aantasten. De belangrijkste van de bezoedelingen zijn de drie die de Boeddha de “wortels van het kwaad” heeft genoemd – hebzucht, haat en begoocheling – waaruit hun talrijke uitlopers en varianten voortkomen: woede en wreedheid, gierigheid en afgunst, verwaandheid en arrogantie, huichelarij en ijdelheid, de veelheid van onjuiste zienswijzen.

Hedendaagse opvattingen staan niet gunstig tegenover begrippen als bezoedeling en zuiverheid, en op het eerste gezicht lijken ze ons terug te voeren op een achterhaald moralisme, misschien geldig in een tijd waarin preutsheid en taboe de boventoon voerden, maar niet van toepassing op ons, geëmancipeerde fakkeldragers van de moderniteit. Toegegeven, we wentelen ons niet allemaal in het moeras van het grove materialisme en velen van ons zoeken onze verlichting en spirituele hoogtepunten, maar we willen ze op onze eigen voorwaarden, en als erfgenamen van de nieuwe vrijheid geloven we dat ze te behalen zijn door een ongebreidelde zoektocht naar ervaring zonder speciale behoefte aan introspectie, persoonlijke verandering of zelfbeheersing.

In de leer van de Boeddha ligt het criterium van echte verlichting echter juist in zuiverheid van bewustzijn. Het doel van alle inzicht en verlicht begrip is het bewustzijn te bevrijden van de bezoedelingen, en Nibbāna zelf, het doel van de leer, is heel duidelijk gedefinieerd als vrijheid van hebzucht, haat en begoocheling. Vanuit het perspectief van de Dhamma zijn bezoedeling en zuiverheid niet slechts postulaten van een rigide autoritair moralisme, maar echte en solide feiten die essentieel zijn voor een juist begrip van de menselijke situatie in de wereld.

Als feiten van doorleefde ervaring vormen bezoedeling en zuiverheid een essentieel onderscheid dat een cruciale betekenis heeft voor hen die zoeken naar bevrijding van lijden. Zij vertegenwoordigen de twee punten waartussen het pad naar bevrijding zich ontvouwt – het eerste het probleem en uitgangspunt, het tweede de oplossing en het einde. De bezoedelingen, zo verklaart de Boeddha, liggen aan de basis van alle menselijk lijden. Van binnen brandend als lust en verlangen, als woede en wrok, verspillen ze harten, levens, hoop en beschavingen, en drijven ze ons blind en dorstig door de ronde van geboorte en dood. De Boeddha beschrijft de bezoedelingen als banden, boeien, belemmeringen en knopen; vandaar dat het pad naar losmaking, bevrijding en bevrijding, naar het losmaken van de knopen, tegelijkertijd een discipline is die gericht is op innerlijke reiniging.

Het werk van zuivering moet worden ondernomen op de plaats waar de bezoedelingen ontstaan, in het bewustzijn zelf, en de belangrijkste methode die de Dhamma biedt om het bewustzijn te zuiveren is meditatie. Meditatie, in de boeddhistische training, is noch een zoektocht naar zelfzuchtige extases, noch een techniek van thuis toegepaste psychotherapie, maar een zorgvuldig ontworpen methode van mentale ontwikkeling – theoretisch nauwkeurig en praktisch efficiënt – voor het bereiken van innerlijke zuiverheid en spirituele vrijheid. De belangrijkste instrumenten van boeddhistische meditatie zijn de heilzame mentale factoren energie, opmerkzaamheid, concentratie en begrip. Maar in de systematische beoefening van meditatie worden deze versterkt en samengebracht in een programma van zelfzuivering dat erop gericht is de bezoedelingen met wortel en tak uit te roeien, zodat zelfs niet de subtielste ongezonde gewaarwordingen overblijven.

Aangezien alle verontreinigde bewustzijnstoestanden voortkomen uit onwetendheid, de diepst verankerde verontreiniging, moet de uiteindelijke en ultieme zuivering van het bewustzijn worden bereikt door de instrumentaliteit van wijsheid, de kennis en visie van de dingen zoals ze werkelijk zijn. Wijsheid ontstaat echter niet door toeval of willekeurige goede bedoelingen, maar alleen in een gezuiverd bewustzijn. Dus om wijsheid te laten ontstaan en de ultieme zuivering te bereiken door de uitroeiing van bezoedelingen, moeten we er eerst ruimte voor scheppen door een voorlopige zuivering van het bewustzijn te ontwikkelen – een zuivering die, hoewel tijdelijk en kwetsbaar, toch onmisbaar is als basis voor het ontstaan van alle bevrijdend inzicht.

Het bereiken van deze voorbereidende zuivering van het bewustzijn begint met de uitdaging van zelfinzicht. Om bezoedelingen te elimineren moeten we ze eerst leren kennen, om te ontdekken dat ze onze dagelijkse gedachten en levens infiltreren en domineren. Ontelbare eonen lang hebben we gehandeld uit hebzucht, haat en waan, en daarom kan het werk van zelfreiniging niet overhaast worden uitgevoerd, in gehoorzaamheid aan onze vraag naar snelle resultaten. De taak vereist geduld, zorg en volharding – en de kristalheldere instructies van de Boeddha. Voor elke bezoedeling heeft de Boeddha in zijn mededogen ons het tegengif gegeven, de methode om eruit te komen en het te overwinnen. Door deze principes te leren en ze goed toe te passen, kunnen we geleidelijk de meest hardnekkige innerlijke vlekken wegslijten en het einde van het lijden bereiken, de “smetteloze bevrijding van het bewustzijn.”

Bovenstaande tekst is door de redactie van buddho.org naar het Nederlands vertaald. De Engelse versie, Purification of the Mind staat op accesstoinsight.org.

Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.