De Khandha’s: De Vijf Processen Waaruit Wij Zijn Samengesteld

Khandha betekent letterlijk: hoop, stapel. Een synoniem voor het begrip khandha in de Dhamma-context is: pañcupādānakkhandhā → pañca + upādāna + khandha: pañca = vijf; upādāna = hechting; khandha = hoop, stapel.

Meestal wordt dit begrip (naar mijn mening onzorgvuldig) vertaald als ‘de vijf aggregaten van toe-eigening’. Een betere vertaling zou zijn: ‘de vijf componenten of processen waaruit ieder mens samengesteld is’.

Het zijn de – op elk moment veranderende – vijf ‘hopen’ of ‘stapels’ verschijnselen (de flow van processen) die samen uitmaken wie of wat we zijn en wat we ervaren. Deze vijf componenten omvatten één materieel proces (rūpa) en vier mentale processen (nāma), namelijk: perceptie (saññā); gevoelens (vedanā); de reactie(s) hierop (saṅkhāra’s) en bewustzijn (viññāṇa).

In het kort:

• rūpa khandha: de materiële vorm, het lichaam. (En bij uitbreiding het gehele fysische, materiële aspect van de werkelijkheid).
• saññā khandha: perceptie of voorstelling. Ook geheugen, vermits percepties en voorstellingsvermogen afhankelijk zijn van vroegere ervaringen.
• vedanā khandha: gevoelens op, gewaarwordingen in en door het lichaam heen. Gevoelens ontstaan door het contact van (minstens één van) de zes zintuiglijke organen met een extern object. Deze gewaarwordingen zijn aangenaam, respectievelijk onaangenaam of neutraal.
• saṅkhāra khandha: de reacties op deze gewaarwordingen. Dit zijn de gewoontepatronen; de conditioneringen; de mentale formaties. Datgene ‘wat ons bezielt’. Het zijn de bewuste of onbewuste reacties die ons (mentaal en nadien verbaal en lichamelijk) gedrag bepalen. Ieder lijden dat ontstaat heeft een reactie als oorzaak. Als alle reacties ophouden te bestaan, is er geen lijden meer. (Dvayatanupassana Sutta, Sutta Nipata, 3.12). Dit is een erg belangrijke vaststelling: het wil zeggen dat dukkha slechts kan beëindigd worden door géén reactie te geven op onze gewaarwordingen, i.c. door deze uiterst alert te observeren én gelijkmoedig te aanvaarden. In de keten van afhankelijk ontstaan (paticca samuppada) ligt het zwaartepunt bijgevolg op de zevende keten (vedana).
• viññāṇa khandha: het bewustzijn van; het beseffen van alle verschijnselen die zich zintuiglijk en emotioneel aan ons voordoen.

Elk van deze vijf khandha’s is vergankelijk (anicca), onbevredigend (dukkha) en leeg, niet-substantieel (anattā).

Hierbovenop komt dat niet énkel de khandha’s onderhevig zijn aan de drie karakteristieken (tilakkhaṇa), maar dat ook de oorzaken (hetu’s) en voorwaarden (paccaya’s) waaruit deze khandha’s voortkomen aan tilakkhaṇa onderhevig zijn. Alles waar we ons aan hechten (upādāna) – alles wat zich in de wereld of in het bewustzijn manifesteert – behoort tot één van deze vijf khandha’s.

Uit het bovenstaande blijkt dat het ‘ik’ een aberrante begoocheling is. Een illusie  (maya). Het bezit géén énkele vaste kern. Géén énkele constante. Géén ziel. Dit ‘ik’ bestaat slechts uit een reeks vergankelijke, onbevredigende, zelfloze processen.

De beoefenaar die dit inzicht verwerft betreedt de stroom. Transformeert van een ‘wereldling’ (puthujjana) tot een ‘edel persoon’ (ariya-puggala).

De Boeddha in de Anattalakkhana Sutta, Samyutta Nikaya 22.59:

Deze laatste zin is de standaardomschrijving die in de sutta’s gebruikt wordt om aan te geven dat het arahantschap bereikt werd.

Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.