Twee Gezichten van de Dhamma

Op het eerste gezicht confronteert het boeddhisme ons als een paradox. Intellectueel gezien lijkt het een genot voor de vrijdenker: nuchter, realistisch, ondogmatisch, bijna wetenschappelijk in zijn zienswijze en methode. Maar als we van binnenuit in contact komen met de levende Dhamma, ontdekken we al snel dat deze een andere kant heeft die de antithese lijkt van al onze rationalistische vooronderstellingen. We ontmoeten nog steeds geen starre geloofsbelijdenissen of willekeurige speculaties, maar we komen wel in aanraking met religieuze idealen van verzaking, contemplatie en toewijding; een geheel van doctrines die betrekking hebben op zaken die de zintuiglijke waarneming en het denken te boven gaan; en – misschien wel het meest verontrustend – een programma van training waarin geloof figureert als een kardinale deugd en twijfel als een belemmering, barrière en rem.

Wanneer we proberen onze eigen relatie met de Dhamma te bepalen, worden we uiteindelijk uitgedaagd om de twee schijnbaar onverenigbare gezichten ervan te begrijpen: het empirische gezicht dat naar de wereld is gericht en ons zegt de dingen zelf te onderzoeken en te verifiëren, en het religieuze gezicht dat naar gene zijde is gericht en ons adviseert onze twijfels weg te nemen en vertrouwen te stellen in de Leraar en zijn onderricht.

Eén manier om dit dilemma op te lossen is door slechts één gezicht van de Dhamma als authentiek te aanvaarden en het andere als onecht of overbodig te verwerpen. Zo kunnen we met traditioneel boeddhistisch piëtisme de religieuze kant van geloof en toewijding omarmen, maar het harde wereldbeeld en de taak van kritisch onderzoek uit de weg gaan; of met moderne boeddhistische apologetiek kunnen we het empirisme en de gelijkenis met de wetenschap van de Dhamma ophemelen, maar gênant struikelen over de religieuze kant. Maar nadenken over wat een echte boeddhistische spiritualiteit werkelijk vereist, maakt duidelijk dat beide gezichten van de Dhamma even authentiek zijn en dat met beide rekening moet worden gehouden. Als we dat niet doen, lopen we niet alleen het risico een scheve kijk op de leer te krijgen, maar zal onze eigen betrokkenheid bij de Dhamma waarschijnlijk worden belemmerd door partijdigheid en tegenstrijdige houdingen samen te brengen zonder in zelfcontradictie te vervallen. De sleutel tot het bereiken van deze verzoening, en daarmee tot het waarborgen van de interne consistentie van ons eigen perspectief en praktijk, ligt volgens ons in het overwegen van twee fundamentele punten: ten eerste, het leidende doel van de Dhamma; en ten tweede, de strategie die het gebruikt om dat doel te bereiken. Het doel is het bereiken van bevrijding van lijden. De Dhamma is er niet op gericht ons feitelijke informatie over de wereld te verschaffen, en dus, ondanks een compatibiliteit met de wetenschap, zijn haar doelstellingen en aandachtspunten noodzakelijkerwijs verschillend van die van de wetenschap. Primair en in wezen is de Dhamma een pad naar spirituele emancipatie, naar bevrijding van de ronde van herhaalde geboorte, dood en lijden. Aan ons aangeboden als het onvervangbare middel tot bevrijding, streeft de Dhamma niet naar louter intellectuele instemming, maar eist een reactie die onvermijdelijk volledig religieus is. Hij spreekt ons aan bij de basis van ons wezen, en daar wekt hij het geloof, de toewijding en de inzet op die passend zijn wanneer het einddoel van ons bestaan op het spel staat.

Maar voor het boeddhisme zijn geloof en toewijding slechts aansporingen om het pad te betreden en te volharden; op zichzelf kunnen zij geen bevrijding garanderen. De voornaamste oorzaak van gebondenheid en lijden, zo leert de Boeddha, is onwetendheid over de ware aard van het bestaan; vandaar dat in de boeddhistische strategie van bevrijding het voornaamste instrument wijsheid moet zijn, de kennis van en visie op de dingen zoals ze werkelijk zijn. Onderzoek en kritische analyse, koel en ongebonden, vormen de eerste stap naar wijsheid, die ons in staat stelt onze twijfels op te lossen en een conceptueel begrip te krijgen van de waarheden waarvan onze bevrijding afhangt. Maar twijfel en bevraging kunnen niet eindeloos doorgaan. Als we eenmaal hebben besloten dat de Dhamma ons voertuig naar spirituele vrijheid moet zijn, moeten we aan boord stappen: we moeten onze aarzeling achter ons laten en de training ingaan die ons zal leiden van geloof naar bevrijdende visie.

Voor hen die de Dhamma benaderen op zoek naar intellectuele of emotionele bevrediging, zal zij onvermijdelijk twee gezichten tonen, en één zal altijd een raadsel blijven. Maar als we bereid zijn de Dhamma op zijn eigen voorwaarden te benaderen, als de weg naar bevrijding van lijden, zullen er helemaal geen twee gezichten zijn. In plaats daarvan zullen we zien wat er vanaf het begin was: het ene gezicht van de Dhamma dat, zoals elk ander gezicht, twee complementaire kanten heeft.

Bovenstaande tekst is door de redactie van buddho.org naar het Nederlands vertaald. De Engelse versie, Two Faces of the Dhamma staat op accesstoinsight.org.

Wil je beginnen met mediteren of ben je op zoek naar meer verdieping?
Wij bieden persoonlijke begeleiding, volledig op donatie basis.